Introductie – FHR Openingsbijeenkomst 2022
“Denken Voorbij de Horizon”
Het is zaak dat wij als samenleving met het oog op een nieuwe toekomst, wereldwijde ontwikkelingen volgen en begrijpen. Want alleen dan kunnen we met succes op die ontwikkelingen inspelen Deze opgave vraagt om een samenleving die over haar lange termijnperspectieven nadenkt.
‘Toekomstdenken’ is niet een zeldzame luxe maar een noodzakelijke bezigheid van elk dag.
Foto – Dr. Hans Lim A Po
De toekomst is de onzekerheid op het punt waar onze zintuigen ons in de steek laten. Maar we zijn betekenis zoekende wezens en ervaren het ondoordacht tegemoet treden van de toekomst, als beangstigend. Daarom is denken over de toekomst voor ons een doorlopende verstandelijke bezigheid. We speculeren er daarbij over waar verschillende wegen wel en niet naar toe zullen leiden en we verzinnen verhalen, volgen rituelen en maken regels met de illusie dat we daarmee de route van die wegen kunnen uitzetten. Maar ook het besef van een beperkt vermogen om de toekomst naar eigen inzichten waar te maken laat onverlet een diepgewortelde behoefte aan uitzicht, niet alleen op wat ons op korte termijn te wachten staat, maar ook op een verre toekomst die voorbij de horizon reikt en ons in staat stelt onszelf te overstijgen.
Is onze toekomst getransformeerd van een ‘plaats van hoop’ in een ‘plaats van angst’?
Toekomstbeelden zijn gemoedstoestanden. Psychlogen hebben vastgesteld dat onze natuurlijke positieve of negatieve gezindheid een sterkere aanwijzing is van toekomstig geluk of tegenspoed dan specifieke gebeurtenissen. Men zegt daarom wel dat het beeld dat we over de toekomst hebben onze ziel weerspiegelt. We zouden daarom als mensen die gelukkig willen zijn met vertrouwen naar de toekomst moeten kijken.
Maar ik heb de indruk dat in onze samenleving steeds meer ‘anticiperende angst’ heerst. De oorzaak daarvan zijn negatieve ervaringen die we uit het recente verleden en het heden projecteren in de toekomst. Ze geven ons een gevoel van ongemak en soms werken ze zelfs verlammend. Enthousiasme over de toekomst schijnt te zijn omgeslagen in gelatenheid. De toekomst schijnt zijn charme te hebben verloren.
Waarom zouden we als samenleving de toekomst vrezen?
Ik noem twee algemene redenen om ons daartoe niet te laten verleiden. De eerste is dat het gemakkelijk is om cynisch te zijn en de toekomst te herleiden tot een definitieve bestemming waar we bang voor zijn. Maar er is niet een enkele toekomst, er zijn alleen meerdere toekomsten en we kunnen die in onze voorstelling verschillend inprenten en inkleuren.
De tweede rede is dat angst ontstaat bij de overgang van een verdwijnend verleden naar een toekomst die nog niet is geboren. Maar een open mind kan voorkomen dat door die angst korte termijn denken lange termijn denken overheerst.
We moeten ons denken opnieuw programmeren en de manier waarop we tegen de toekomst aankijken en ermee omgaan veranderen. We moeten aan de toekomst een langetermijn perspectief koppelen en ons daarop focussen.
De toekomst is een mengsel van ‘bottom-up’ ‘en ‘top down’ verschijnselen. Sommige dingen zijn voorbestemd en moeten worden aanvaard als deel van de menselijke conditie. Sommige hebben het karakter van uitdagingen omdat ze mens en samenleving in staat stellen het verloop van de toekomst te beïnvloeden. Drie van deze uitdagingen zijn kritisch bij het opnieuw programmeren van ons toekomstdenken.
De eerste is het besef dat voospellen ‘het goud is van zinloos denken’. Eenieder die beweert dat hij een 10 jaren routekaart heeft in een wereld die snel verandert houdt zichzelf voor de gek. We moeten niet denken in termen van een routekaart maar van een kompas,
De tweede uitdaging is het voorkomen dat we in ‘de valkuil van het heden’ blijven zitten en ons als korte termijn denkers slechts bezighouden met zaken die incrementeel zijn. Zaken die existentieel zijn vereisen een lange termijn optiek. Daarom moeten we onze perceptie van tijd wijzigen en tijd niet langer zien in gescheiden compartimenten, – verleden, heden en toekomst- maar als een continuüm op verschillende niveaus. Zodoende kunnen we voorkomen dat we de toekomst bekijken door een lens die haar perspectivisch verkleint.
De derde uitdaging is de noodzaak om te stappen uit een ‘mode van ontkenning’ van het vreemde zodat uitkijkposten van het verstand ons kunnen optillen om dingen te zien vanuit nieuwe gezichtspunten zodat we aan de hand daarvan onze koers kunnen veranderen, botsing met obstakels aan de horizon kunnen voorkomen en een weg kunnen bewandelen die niet per se de gemakkelijkst begaanbare is.
Wat betekent dit voor onze manier van denken? Ons denken is er noodgedwongen op gericht de toekomst tegemoet treden als iets dat in wezen onbekend, onzeker en ongrijpbaar is maar de ervaring leert dat we ons ook in die leefomgeving door kritisch en creatief denken een voorspoedige weg kunnen banen.
De toekomst is vol geheimen, enigma’s, mysteries en onbekend terrein. Of we ze willen aanpakken is aan ons. Elk moment biedt de mogelijkheid om bij tegenspoed het getij te keren. Dat zou genoeg moeten zijn voor eenieder om in de toekomst te geloven. Maar zo eenvoudig is het niet.
Voor Toekomstdenken is uiteraard het begrijpen van de geleidelijke trends die we kunnen waarnemen en analyseren, zinvol. Ze stellen ons in staat om ten dele de gang van de toekomst te begrijpen en daarop in te spelen. Maar even belangrijk zijn discontinuïteiten die we niet kunnen voorspellen omdat ze niet als statistische exercitie kunnen worden begrepen maar alleen als niet samenhangende reflecties in onze verbeelding.
Daarom is beeldvorming van de toekomst iets dat tot stand komt door een combinatie van ons verstand en onze verbeelding, een soort ‘klei van het lot’.
En zoals elke cognitieve creatie vereist ook vorming van een beeld van een verre toekomst, visie, moed en discipline.
Ik wil bepleiten dat we als samenleving deze kernwaarden van lange termijn denken accepteren en operationaliseren. Visie is nodig omdat de toekomst een abstractie is en de vormgeving ervan het resultaat van onze verbeeldingskracht. Moed is nodig omdat elke beeldvorming over de lange termijn,- over een toekomst voorbij de horizon -,een ongewende stap buiten onze comfort zone is.
En tenslotte, om te voorkomen dat lange termijn beeldvorming ontaardt in misleidende voorspellingen, is discipline noodzakelijk. Discipline om te zorgen dat we niet slechts denken over een toekomst waar we graag in zouden willen leven maar ook over meerdere perspectieven aan de hand waarvan we een robuuste strategie kunnen ontwerpen die verder reikt dan onze horizon.
Dr. Hans Lim A Po
03 oktober 2022
